nos

1. Coś kręci, wierci kogoś w nosie «coś drażni czyjś węch, wywołuje uczucie pieczenia, swędzenia w nosie»: (...) dopiero westchnął z ulgą, kiedy się znaleźli w podsieniach domu i na świeżym powietrzu. Zapach ciężkich pachnideł wiercił mu jeszcze w nosie. J. Iwaszkiewicz, Panny.

2. pot. Coś przeszło komuś koło nosa «ktoś stracił niespodziewanie coś, czego zdobycia był już prawie pewien»: (...) atrakcyjne okazje mogą „przejść nam koło nosa”, następne zaś zdarzyć się nieprędko. P. Sarzyński, Przewodnik.

3. Czuć, poczuć, wyczuć, zwąchać pismo nosem «przewidzieć niekorzystne dla siebie postępowanie innych osób i w porę uniknąć niebezpieczeństwa»: (...) czuł widocznie pismo nosem. Wiercił się niespokojnie, wykonywał uniki zupełnie zbyteczne, po prostu nie trzymał w garści nerwów. A. Fiedler, Dywizjon.

4. pot. Dać komuś, co z nosa spadnie, skapnie «dać komuś coś niepotrzebnego, na czym komuś nie zależy»: Da ci, co z nosa skapnie, wiesz, jaki on jest... Roz tel 1998.

5. pot. Dać komuś po nosie «dać komuś nauczkę, skarcić kogoś»: A gdyby wuj Karol robił jakieś uwagi, tata dałby mu po nosie! K. Dunin, Tabu.

6. pot. Grać, zagrać (komuś) na nosie «okazywać, okazać komuś lekceważenie, kpić, zakpić z kogoś»: (...) podjął decyzję, że więcej nie wyjedzie na podobnych warunkach. Odrzuca to wilcze prawo. Znajdzie inną metodę wydostawania się z kraju. Jeszcze im zagra na nosie. A. Libera, Madame.

7. Jastrzębi, orli nos «nos wydatny, lekko zakrzywiony»: Jego piękna twarz o wydatnym orlim nosie, ciężkich powiekach i pełnych wargach nabrała w ostatnich czasach wyrazu dobrotliwej pogody, a teraz jaśniała radosnym uniesieniem. J. Brzechwa, Opowiadania.

8. pot. Mieć coś pod nosem «mieć coś bardzo blisko»: Chłopcy stamtąd nie przychodzą tak daleko. Chciałoby im się gnać przez miasto nad nijaką rzeczkę, kiedy mają pod nosem most na prawdziwą, wielką plażę? M. Borowa, Dominika.

9. pot. Mieć (dobrego) nosa «umieć trafnie coś przewidzieć, ocenić»: Ale ja mam nosa, człowieku, co? Od razu zwąchałem, że to szpicelek. L. Buczkowski, Potok.

10. Mówić, mruczeć, mamrotać, bąkać itp. (coś) pod nosem «mówić cicho, niewyraźnie»: Pan Dudziak, kierowca pogotowia, odkręcał śruby przebitego koła, mamrocząc coś gniewnie pod nosem. A. Minkowski, Szaleństwo.

11. Mówić przez nos «mieć wymowę charakteryzującą się rezonansem nosowym»: Głos miała niski. Mówiła przez nos, jakby była zakatarzona. M. Choromański, Zazdrość.

12. pot. Nie wychylać, nie wyściubiać, nie wyścibiać, nie wytknąć skądś nosa «nie opuszczać, nie opuścić jakiegoś miejsca, nie wychodzić, nie wyjść poza jakieś pomieszczenie, poza jakiś teren»: Zadzwoniła – otworzył Jurek, zawodowy żołnierz, bez nóg. Cztery lata na wózku, nosa z domu nie wychylił. WO 26/02/2000. Teraz się boi tego kolegium, nosa z chałupy nie wytknie. M. Ziomecki, Lato.

13. pot. Nosem się podpierać «być bardzo zmęczonym, wyczerpanym»: Ostatnimi czasy, wśród głodówek oblężenia i „na wojnie”, Cezary Baryka bardzo wyszczuplał i stracił na sile. Zdarzały mu się minuty zamroczeń i „podpierania się nosem” (...). S. Żeromski, Przedwiośnie.

14. pot. Pilnować, patrzeć swego, swojego nosa «nie wtrącać się w cudze sprawy»: Mojego syna niech pani zostawi w spokoju, niech pani pilnuje swego nosa (...). K. Kofta, Wióry.

15. pot. Pociąg, autobus itp. uciekł komuś sprzed nosa «pociąg, autobus itp. odjechał na chwilę wcześniej, zanim ktoś zdążył do niego wsiąść»: Wylatuję z pensjonatu. W minutę jestem na placu Villa Fiorelli. Autobus ucieka mi sprzed nosa. T. Breza, Urząd.

16. Podsuwać, podtykać komuś wszystko pod nos «dbać, troszczyć się o kogoś w sposób przesadny, usługiwać komuś»: Dorośli uważają, że my jesteśmy takim niewydarzonym pokoleniem dlatego, że przyszliśmy na gotowe, prawda? Ale nikt inny, tylko dorośli podtykają nam wszystko pod nos i chcą ułatwić każdy krok! K. Siesicka, Fotoplastykon.

17. pot. Przytrzeć, utrzeć komuś nosa «poskromić kogoś, dać komuś nauczkę, ukrócić czyjąś samowolę»: Szczęsny wziął się do pracy z zapałem. Chciał fachu się nauczyć i czeladnikom nosa utrzeć. I. Newerly, Pamiątka.

18. pot. (Robić coś) na nosa «kierować się intuicją»: Nauczycieli dobrała na nosa. Najważniejsze, żeby lubili dzieci. WO 16/09/2000.

19. Spotkać się, stać, zetknąć się itp. z kimś nos w nos «znaleźć się bardzo blisko kogoś»: (...) w niewielkiej uliczce stanęli nos w nos i zapatrzyli się nieufnie na siebie. M. Ławrynowicz, Diabeł.

20. pot. Sprzątnąć, zabrać, zdmuchnąć itp. komuś coś, kogoś sprzed nosa «zabrać, odebrać komuś niespodziewanie coś, co już prawie zdobył, pozbawić kogoś tego, na co lub na kogo liczył»: Arnolf wychowuje sobie Anusię na naiwną gąskę, bo tylko z takiej spodziewa się mieć wierną żonę – lecz młody Horacy szybko sprząta mu ją sprzed nosa. K. Irzykowski, Pisma I. I przechyliwszy się przez biurko, sprzątnął Koneckiemu zupę sprzed nosa: – Choć raz skosztuję bankierskiej zupy! Nim tamten oprzytomniał, Łąpieć dokumentnie talerz wyczyścił. I. Newerly, Pamiątka.

21. pot. Wetknąć, wsadzić, wścibić nos w coś; siedzieć z nosem w czymś «być pochłoniętym czymś, zająć się czymś gorliwie, nie zwracając uwagi na otoczenie»: Od rana do wieczora siedział z nosem w książce. J. Parandowski, Alchemia.

22. Widzieć tylko własny, swój nos, koniec, czubek własnego, swojego nosa; nie widzieć, nie patrzeć dalej (niż koniec, niż czubek) własnego, swojego nosa

a) «być egoistą, myśleć tylko o własnych korzyściach, zajmować się tylko swoimi sprawami»: Bronek nigdy nie widział dalej niż koniec swego nosa (...). Z. Żurakowska, Jutro.

b) «mieć ograniczone horyzonty, zainteresowania»: (...) nie patrzy dalej niż czubek swojego nosa, nie ma z nim właściwie, o czym pogadać. Roz bezp 2000.

23. pot. Wtykać, wsadzać, wścibiać, pchać itp. nos gdzieś, w nie swoje, w cudze sprawy «interesować się czymś, co nie powinno kogoś zajmować, niepotrzebnie wtrącać się do czegoś, do jakichś spraw»: Mąż Kim mówi, że w interesy żony swojego nosa nie wtyka. Choć na razie jest na jej utrzymaniu. SE 06/03/1998.

24. Zakręciło się komuś w nosie; kręci, wierci kogoś w nosie «ktoś poczuł, czuje pieczenie, swędzenie w nosie»: Musisz umieć cicho kichnąć, do środka, bo czasem wierci w nosie w kościele, a nie daj Boże kichnąć podczas podniesienia. K. Kofta, Złodziejka.

25. pot. Zaryć w coś nosem «przewrócić się, uderzając w coś twarzą»: Trochę tam jeszcze jest śniegu i można jeździć zupełnie nieźle, tylko trzeba uważać, żeby na samym końcu w porę hamować i nie zaryć nosem w ziemię. S. Kowalewski, Okna.

Coś idzie komuś jak krew z nosa zob. krew 4.

Coś pasuje jak pięść do nosa zob. pięść 1.

Dać komuś prztyczka w nos zob. prztyczek 1.

Dostać, oberwać po nosie zob. dostać 6.

Dostać prztyczka w nos zob. prztyczek 2.

Kręcić (na coś, nad czymś) nosem zob. kręcić 3.

Ktoś ma muchy w nosie; mucha komuś siadła na nos zob. mucha 1.

Mieć kogoś, coś w nosie zob. mieć 7.

Mieć kogoś, czegoś po dziurki w nosie, po dziurki od nosa zob. mieć 9.

Mieć mleko pod nosem zob. mleko 3.

Mówić, powiedzieć, wygarnąć, walnąć, wyrżnąć itp. coś komuś prosto w nos zob. prosto 2.

Padać na nos zob. I paść 1.

Pocałuj, całuj psa w nos; pocałuj, całuj mnie w nos zob. pocałować.

Rzymski nos zob. rzymski.

Spuścić, zwiesić, opuścić itp. nos na kwintę zob. kwinta.

Śmiać się, roześmiać się komuś (prosto) w nos zob. śmiać się 2.

Ugryź się w nos zob. ugryźć się.

Uśmiechać się pod nosem zob. uśmiechnąć się 3.

Wodzić kogoś za nos zob. wodzić 1.

Wodzić nosem po papierze, po szybie itp. zob. wodzić 2.

Zadzierać nosa zob. zadzierać.

Zamknąć, zatrzasnąć komuś drzwi przed nosem zob. drzwi 10.